Kooiker in de Weerribben

Eendenkooien, een prachtige herinnering aan een traditioneel ambacht

De ochtend breekt aan. De zon komt als een oranje bal op. Een ijsvogel roept luid zijn tie-tie en scheert over de kooiplas, waarop tientallen eenden neerdalen om uit te rusten van het foerageren. Nog even, dan zal de kooiker komen om eenden te voeren.

De "Kooi van Pen"

Wessel Wesseldijk (61) is vrijwillige kooiker bij Staatsbosbeheer in Nationaal Park Weerribben-Wieden. Behendig stuurt hij zijn Weteringse punter door de kooisloot in de richting van de Kloosterkooi. Zijn kooikerhondje Lukka staat fier op de voorplecht van de boot. Tijdens de tocht door het prachtige natuurgebied, vertelt hij enthousiast:  ,,Ik kom al in de Weerribben vanaf mijn veertiende jaar. Mijn ouders komen van oorsprong uit deze streek. Ook hadden ze hier een vakantiewoning. Als we hier waren, ging ik mee het veld in met de boeren en rietsnijders die er werkten. Daardoor kreeg ik een hechte band met het gebied”.

"Eigenlijk ben ik ook wel een beetje doorgeslagen hoor,”

In het Noordwesten van Overijssel ligt het Nationaal Park Weerribben-Wieden, dat bestaat uit de natuurgebieden De Weerribben en De Wieden. Hier bevinden zich in totaal nog zes eendenkooien, waarvan twee in de Weerribben, namelijk de Kooi van Pen en de Kloosterkooi. Beide kooien zijn eigendom van Staatsbosbeheer en worden in stand gehouden vanwege hun grote cultuurhistorische waarde en natuurwaarden. „Toen ik een kooikerhondje kocht, wilde ik er ook graag mee aan het werk. Daarom meldde ik me aan als vrijwilliger in de Kooi van Pen. Daardoor raakte ik met het kooigebeuren betrokken en wilde er steeds meer over weten. Het volgen van de cursus voor kooiker en het halen van mijn jachtakte was daarom een logische keuze. Eigenlijk ben ik ook wel een beetje doorgeslagen hoor,” zegt Wesseldijk lachend.

Wesseldijk met zijn Kooikerhondje Lukka

Wesseldijk is duidelijk enthousiast en weet er veel over te vertellen. „De Kooi van Pen wordt gezien als één van de grootste eendenkooien van West-Europa.” Deze kooi werd in het jaar 1884 gebouwd door Jan Harmen Pen. De kooi telt achttien vangpijpen, vijf kooiplassen, meerdere makhokken en kooikershuisjes en heeft een totale oppervlakte van achtendertig hectare. Tot 2007 is hij beroepsmatig gebruikt. Nu wordt hij door een grote groep betrokken vrijwilligers opgeknapt en onderhouden om deze bijzondere cultuurhistorische parel te behouden voor de toekomst. De andere eendenkooi -de Kloosterkooi- is ontstaan in 1902 en werd gebouwd door Albert ten Klooster en zijn zoon Hendrik de Eerste. Deze is met een grootte van acht hectare veel kleiner en telt zes vangpijpen, twee kooihuisjes, een kooiplas en een makhok.

De toegangsbrug naar de "Kooi van Pen"

Eenmaal in de eendenkooi aangekomen, is absolute stilte vereist. Bijna geruisloos - om de eenden niet te verstoren - loopt Wessel Wesseldijk over het pad in de richting van het kooihuisje. Net zo geruisloos volgt Lukka trouw zijn baasje. Vroeger ging de kooiker in speciale kleren, bestaande uit oude maar warme plunje die hij enkel in de kooi droeg. Verder nam hij een smeulende turf mee de eendenkooi in, om de geur van mensen te maskeren. Wesseldijk haalt uit het huisje eendenvoer en loopt daarmee naar de plas. Nieuwsgierig gluurt hij door de schermen om te kijken of er eenden op de plas liggen. ,,We werken hier letterlijk achter de schermen,”  zegt hij fluisterend.

 ,,We werken hier letterlijk achter de schermen,”

De kooiplas en de vangpijpen zijn geheel omheind met rietschermen. Zo is er vanaf het water niets waarneembaar, zodat de eenden ongestoord kunnen slapen. Ook gaf dit de kooiker de gelegenheid om ongestoord zijn werk te kunnen doen.

Eén van de achttien vangpijpen van de "Kooi van Pen"

,,Ik vind het fascinerend dat je met behulp van het ene dier het andere dier vangt.”

Vroeger kwam de kooiker tweemaal op een dag eenden vangen, in de ochtend en in de namiddag. Door middel van voer werden de eenden in die vangpijp gelokt, waar de wind vandaan kwam. Dit  is omdat eenden altijd tegen de wind in opvliegen. Het kooikerhondje en de zogenaamde lokeenden, eigenlijk makkestaleenden genoemd, hadden hierbij een belangrijke functie. Het kooikerhondje liep telkens zichtbaar voor de eenden de vangpijp in. Zijn kleur en wapperende staart maakten de eenden nieuwsgierig. De makkestaleenden zwommen steeds verder de pijp in. De wilde eenden zwommen mee en werden hierdoor steeds verder de vangpijp ingelokt.  Als ze ver genoeg waren, liet de kooiker zich zien, waardoor de wilde eenden schrokken, opvlogen en zo nog verder de pijp invlogen. De makkestal eenden, die het spelletje kenden, zwommen terug de kooiplas op. Wesseldijk: ,,Ik vind het fascinerend dat je met behulp van het ene dier het andere dier vangt.” 

Wesseldijk geeft zijn hond instructies

Nu worden de eendenkooien niet meer gebruikt om voor consumptie te vangen. ,,Wel zijn we druk bezig om de Kloosterkooi weer geheel geschikt te maken om te vangen. Niet voor consumptie, maar voor onderzoek. Elke eend die we vangen, krijgt een ring. Mocht deze eend gevonden worden, dan kan nagegaan worden waar ze vandaan komt en waar ze mogelijk is geweest. Zo wordt gekeken hoe groot het verspreidingsgebied van eenden is.” 

Na zijn voerronde door de kooi verlaat Wesseldijk deze weer net zo geruisloos als hij gekomen is. Via de kooibrug loopt hij richting de boot. Morgen zal hij met Lukka weer dezelfde ronde maken.

"Kalenberger riet" wat wordt gebruikt voor de herstel van vangpijpen

Lokeend

Eendenkooien

Eendenkooien zijn met rietschermen omheinde plassen waar door middel van vangpijpen eenden werden gevangen. Een vangpijp is een steeds smaller wordende sloot met daar overheen een net. De eendenbout werd verkocht voor consumptie. Eendenkooien hebben van vroeger uit iets geheimzinnigs. Dit komt omdat er vroeger geen mens werd geduld. Grote vallen, klemmen en een oplettende kooiker maakten het toen onmogelijk om zelfs maar een kijkje te nemen.  Tegenwoordig staan ze vooral bekend om de rust en de grote natuurwaarden. Maar in tegenstelling tot vroeger geven kooikers nu wel graag het publiek de gelegenheid om een kijkje te nemen in de eendenkooi. Vroeger waren er in Nederland tussen de duizend en vijftienhonderd eendenkooien. Nu zijn er - voor zover bekend- nog honderdachttien overgebleven. Ze zijn voornamelijk te vinden aan de westkant van Nederland. Daar waar water was, werden eendenkooien gebouwd.

Kooihuisje

Jachtrecht J.H. Pen

Kooikerhondje

Als de kooiker de eendenkooi in gaat om eenden te vangen, gaat zijn assistent, het kooikerhondje, altijd mee om te helpen. Deze hondjes staan bekend als harde en bereidwillige werkers. Ze hebben een lief, vrolijk en intelligent karakter. Al vanaf de zeventiende eeuw is bekend dat er gebruik werd gemaakt van kooikerhondjes. In de twintigste eeuw dreigde het hondje te verdwijnen. Na een zoektocht naar verschillende kooikerhondjes door het hele land kon er met de hondjes worden gefokt. Vanaf 1966 wordt het kooikerhondje gezien als een erkend ras.

Wessel Wesseldijk

Lukka het kooikerhondje

Kooikerstaal en familienamen

‘Een taling uitzenden om een eendvogel te vangen’, ‘een vreemde eend in de bijt’, ‘met vogels vangt men vogels, ‘de pijp uitgaan’ en ’achter de schermen werken’, wie kent deze spreekwoorden niet? Ze zijn al eeuwen oud en worden wel kooikerstaal genoemd, omdat ze van oorsprong gebruikt werden in de eendenkooien.  Ook bestaan er familienamen, veldnamen, plaatsnamen en straatnamen die in verband staan met een eendenkooi. Denk hierbij aan familienamen als Kooiker, Kooistra, Kooiman en van der Kooij. Plaatsnamen zijn bijvoorbeeld Kooiwaard, Kooiplaats en Kooihuizen.

Een vangpijp is met gaas bedekt.

Een oud bordje natuurreservaat

Op excursie naar de eendenkooi

Ook een kijkje nemen in een eendenkooi? Staatsbosbeheer organiseert van mei tot oktober excursies naar de Kloosterkooi. Per boot, fiets of wandelend ga je door de prachtige Weerribben, vanaf het Buitencentrum naar de eendenkooi. Tijdens deze tocht krijg je hierover uitleg. Meer informatie: 0561-477272. Ook op andere plaatsen in Nederland zijn er eendenkooi-excursies, van Walcheren tot Terschelling. Meer informatie: www.staatsbosbeheer.nl.

Een bruggetje in de "Kooi van Pen"